झापा। नेपालका मौलिक र सांस्कृतिक सम्पदामा आधारित गन्धर्व समुदाय आफ्नो परम्परागत पहिचानलाई जोगाउन र समाजमा मान्यता पाउन संघर्षरत छ। सारङ्गी बजाउने पेशामा आधारित यो समुदायको आर्थिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक अवस्था अझै पनि कमजोर छ। देशभरि केवल ६,७०० जनामा सीमित यो समुदायलाई लोपोन्मुख जातिका रूपमा सूचीबद्ध गराउन पटक-पटक आवाज उठाइए पनि अझैसम्म नेपाल सरकारद्वारा मान्यता दिइएको छैन।
लोपोन्मुख सूचीमा समावेश गर्न माग
नेपालको संविधानमा १०,००० भन्दा कम जनसंख्या भएका जातिहरूलाई लोपोन्मुख जातिका रूपमा सूचिकृत गर्न सकिने व्यवस्था छ। तर, गन्धर्व समुदायको कुल जनसंख्या ६,७०० मात्र भए पनि यो समुदायलाई अहिलेसम्म लोपोन्मुख जातिका रूपमा सूचिकृत गरिएको छैन।
गन्धर्व सांस्कृतिक उत्थान समाजका अगुवाहरूले सरकारसँग यस समुदायलाई लोपोन्मुख सूचीमा समावेश गर्न आग्रह गर्दै आएका छन्। उनीहरूको भनाइमा, यो मान्यता पाएमा गन्धर्व समुदायले सरकारी सहयोग र विशेष कार्यक्रमहरूबाट लाभ लिन सक्नेछ, जसले उनीहरूको आर्थिक र सांस्कृतिक जीवनमा सुधार ल्याउन मद्दत पुर्याउनेछ।
सारङ्गी पेशाको इतिहास र संकट
सारङ्गी बजाएर गीत गाउने परम्परा गन्धर्व समुदायको जीवन निर्वाहको मुख्य साधन थियो। उनीहरू गाउँगाउँमा घुमेर आफ्ना गीतमार्फत मनोरञ्जन दिन्थे र सामाजिक सन्देश फैलाउँथे। तर, समयसँगै यो पेशाको महत्त्व घट्दै गयो।
गन्धर्व सांस्कृतिक उत्थान समाज झापाका अध्यक्ष रविन गन्धर्वका अनुसार, अहिले झापाको कचनकवलमा बसोबास गर्ने गन्धर्व समुदायका ५१ घरधुरीमा करिब २१३ जना छन्, तर सारङ्गी बजाउने पेशामा अब केवल २८ जना मात्र संलग्न छन्। “पहिलेका बाजेले सारङ्गीको भरमा जीवन चलाउँथे, तर आजका युवाहरूले यो पेशा छोड्दै वैदेशिक रोजगारी, चिया बगानमा मजदुरी, राजमिस्त्री, र शिक्षण पेशा रोजिरहेका छन्,” अध्यक्ष गन्धर्वले बताए।
जनता आवास कार्यक्रम र संग्रहालयको स्थापना
सरकारद्वारा सञ्चालित जनता आवास कार्यक्रमले गन्धर्व समुदायको भौतिक अवस्थामा केही सुधार गरेको छ। हाल झापाको गन्धर्व बस्तीका करिब ५० प्रतिशत घरधुरीले यो कार्यक्रमबाट लाभ उठाएका छन्।
त्यसैगरी, नेपालकै ठूलो गन्धर्व सांस्कृतिक संग्रहालयको प्रशासनिक भवन निर्माण भइसकेको छ। यो संग्रहालयले गन्धर्व समुदायको सांस्कृतिक पहिचानलाई संरक्षण गर्न र प्रचार-प्रसार गर्न ठूलो भूमिका खेल्ने अपेक्षा गरिएको छ। संग्रहालयमा चाँडै नै गन्धर्व बालबालिकाहरूका लागि संगीत कक्षा सञ्चालन गर्ने योजना छ, जसले बालबालिकाहरूलाई आफ्नो परम्परागत कला सिक्न प्रेरित गर्नेछ।
शिक्षा र रोजगारीको चुनौती
गन्धर्व बस्तीमा शिक्षाको अवस्था अझै पनि निकै कमजोर छ। शिक्षित व्यक्तिहरूको संख्या ३० प्रतिशतभन्दा कम रहेको र बालबालिकाहरूले २/३ कक्षापछि विद्यालय छोड्ने प्रवृत्ति बढ्दो रहेको देखिन्छ।
अभिभावकहरूले परिक्षा शुल्क तिर्न नसक्ने अवस्थाले गर्दा धेरै बालबालिकाले पढाइ छोड्न बाध्य छन्। उच्च शिक्षा हासिल गर्न चाहने युवाहरू आर्थिक कठिनाइका कारण विदेशमा रोजगारी खोज्न बाध्य छन्।
सारङ्गी पेशालाई मान्यता र सम्मानको अभाव
सारङ्गी पेशालाई अझैसम्म पनि नेपाली समाजले सम्मानित पेशाका रूपमा स्वीकार गरेको छैन। यसले गन्धर्व समुदायको सांस्कृतिक पहिचानलाई थप संकटमा पारेको छ। परम्परागत पेशालाई संरक्षण गर्न समाजको दृष्टिकोण परिवर्तन आवश्यक छ।
उपसंहार: संरक्षणका लागि ठोस पहलको आवश्यकता
गन्धर्व समुदायको संरक्षणका लागि ठोस नीति र सरकारी हस्तक्षेप अपरिहार्य भइसकेको छ। यो समुदायलाई लोपोन्मुख जातिको सूचीमा समावेश गरेर आर्थिक सहयोग र विशेष कार्यक्रमहरू लागू गर्नुपर्छ।
सारङ्गी केवल गन्धर्व समुदायको पहिचान नभएर सम्पूर्ण नेपाली समाजको सांस्कृतिक धरोहर हो। यसको संरक्षण र प्रचारप्रसार गर्न प्रभावकारी कदम चाल्न सके मात्र गन्धर्व समुदायले आफ्नो मौलिकता र जीवनस्तर जोगाउन सक्नेछ।
