२०४६ सालको जनआन्दोलनपछि पुनःस्थापित बहुदलीय प्रजातन्त्रले नेपाली राजनीतिमा नयाँ युगको सुरुवात गर्यो। विगत चार दशकमा प्रमुख दलहरूमा नेतृत्व निर्माण, सत्ताको आरोह–अवरोह र विचारको टकराव निरन्तर रह्यो। अहिले पुरानो पुस्ताको अनुभव र नयाँ पुस्ताको आक्रामकता बीचको संघर्षले नेपाली राजनीति नयाँ मोडतर्फ उन्मुख भइरहेको संकेत दिएको छ।
नेकपा (एमाले) : विचारदेखि सत्तासम्म
नेकपा (एमाले)को नेतृत्व यात्रा विचार र जनसम्पर्कको धरातलमा सुरु भएको थियो। मदन भण्डारीको वैचारिक नवीनता र जनसंपर्क कौशलले पार्टीलाई जनस्तरमा लोकप्रिय बनाए। त्यसपछि मनमोहन अधिकारीको सादगीपूर्ण छवि र कार्यशैलीले एमालेलाई सरकारको नेतृत्वसम्म पुर्यायो। माधवकुमार नेपाल, झलनाथ खनाल र केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वमा पार्टीले सत्तामा पुनरागमन मात्र गरेन, संविधान निर्माण प्रक्रियामा पनि निर्णायक भूमिका खेल्यो। ओलीको कार्यकाल विशेषगरी राष्ट्रियतामा जोड र पूर्वाधार निर्माणका एजेन्डाले चिनियो।
नेपाली कांग्रेस : लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यताको निरन्तरता
नेपाली कांग्रेसको नेतृत्व २०४६ पछि क्रमशः कृष्णप्रसाद भट्टराई, गिरिजाप्रसाद कोइराला, सुशिल कोइराला र शेरबहादुर देउवाको हातमा रह्यो। भट्टराईको नेतृत्वमा शान्तिपूर्ण संक्रमण सम्भव भयो भने गिरिजाप्रसाद कोइरालाले संविधान निर्माणदेखि शान्ति प्रक्रियामा निर्णायक कदम चाल्नुभयो। सुशिल कोइरालाको नेतृत्व सादगी र नैतिकतामा आधारित रह्यो भने देउवा अहिले पनि पार्टी र सरकार दुवैमा प्रभावशाली भूमिकामा छन्। कांग्रेस नेतृत्वको मुख्य विशेषता लोकतान्त्रिक मूल्य र बहुदलीय प्रणालीप्रतिको अडान रह्यो।माओवादी केन्द्र : विद्रोहदेखि सत्ता र फेरि पुनर्गठनसम्म
नेकपा (माओवादी केन्द्र)को कथा अन्य दलभन्दा भिन्न छ। १० वर्षे जनयुद्धको नेतृत्व गर्दै भूमिगत अवस्थाबाट उदाएका पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ बहुदलीय राजनीतिमा प्रवेश गरेपछि पनि शीर्ष नेतृत्वमा निरन्तर रहेका छन्। उनका कार्यकालमा माओवादी आन्दोलनलाई शान्तिपूर्ण संक्रमणमार्फत संविधानसभासम्म ल्याइयो। तर, पार्टी एकता र विभाजनका उतार–चढावबीच पनि उनी नेतृत्वको केन्द्रमै छन्।राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी : राजतन्त्रदेखि गणतन्त्रमा पुनर्स्थापना खोज्दै
परम्परागत राजतन्त्र समर्थक दलको रूपमा सुरु भएको रा.प्र.पा. हाल राजतन्त्र, हिन्दुराष्ट्र र केन्द्रीयतामा आधारित विचारसहित राजनीतिक प्रतिस्पर्धामा छ। कमल थापापछि राजेन्द्र लिङ्देनको नेतृत्वमा पार्टीले संगठन पुनर्गठनमा जोड दिएको छ। युवा पुस्ता र पुरानो संरचना बीचको सन्तुलन खोज्ने प्रयास भइरहेको छ।
राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी : नयाँ पुस्ताको आक्रामकता
रवि लामिछानेको नेतृत्वमा २०७९ को चुनावमा नयाँ राजनीतिक शक्ति बनेको रा.स्व.पा. भ्रष्टाचारविरुद्धको अडान, सुशासन र पारदर्शिताको नारा लिएर लोकप्रिय भयो। संसदमा छोटो समयमै प्रभाव जमाए पनि पार्टीभित्र नीति स्पष्टता र संगठनात्मक स्थायित्व अझै चुनौती छन्।
नेकपा (एकीकृत समाजवादी) : पुरानाबाट नयाँ संरचना
एमाले विभाजनपछि माधवकुमार नेपालले नेतृत्व गरेको एकीकृत समाजवादीले समाजवाद केन्द्रित नीतिलाई अगाडि सार्दै पुरानो राजनीतिक अनुभवलाई नयाँ संरचनामा ल्याउने प्रयास गरिरहेको छ। तर, संगठन विस्तार, जनसमर्थन र युवापुस्ताको आकर्षण जुटाउन पार्टी अझै संघर्षरत छ।
मधेश–केन्द्रित दलहरू : अधिकार र पहिचानको राजनीति
मधेश–केन्द्रित दलहरू पनि पछिल्ला वर्षहरूमा राष्ट्रिय राजनीतिमा निर्णायक बनेका छन्। जनता समाजवादी पार्टी (जसपा) उपेन्द्र यादवको नेतृत्वमा संघीयता, समावेशीता र मधेशको अधिकार सुनिश्चिततामा सक्रिय छ। लोकतान्त्रिक समाजवादी पार्टी (लोसपा) महन्थ ठाकुरको नेतृत्वमा मधेश आन्दोलनका संस्थापक नेताका रूपमा नागरिकता, भाषा अधिकार र संघीय संरचनामा मधेशको प्रतिनिधित्वका मुद्दा उठाउँदै आएको छ। जनमत पार्टी डा. सीके राउतको नेतृत्वमा विगतको स्वतन्त्र मधेश अभियानबाट संघीय गणतन्त्र भित्रको सुधारवादी राजनीतिमा आएको छ, जसमा शिक्षा सुधार र भ्रष्टाचारविरोधी अभियान मुख्य एजेन्डा छन्।
दीर्घकालीन प्रभाव र चुनौती
राजनीतिक विश्लेषकहरूको मूल्यांकनमा, २०४६ पछि उदाएका नेताहरूले नेपालको लोकतान्त्रिक यात्रा, संविधान निर्माण, शान्ति प्रक्रिया र विकास एजेन्डामा ऐतिहासिक योगदान दिएका छन्। तर, लामो समयसम्म नेतृत्वमा एकै व्यक्ति वा सीमित घेराको प्रभुत्वले नयाँ पुस्ताको उदयमा चुनौती सिर्जना गरेको आलोचना छ। अबको आवश्यकता बहुदलीय व्यवस्थाको मर्मअनुसार पुरानो पुस्ताको अनुभव र नयाँ पुस्ताको ऊर्जा बीच सन्तुलन कायम गर्दै, विचार र कार्यशैलीमा नयाँपन ल्याउनु तथा नेतृत्व हस्तान्तरणसहित आधुनिक राजनीतिक संस्कृतिको विकास गर्नु हो।
