पालिका सन्देश । दीगो विकास, समृद्धि र सुशासनको पहिलो जग स्थानीय सरकार हो । स्थानीय तह भनेको जनतासँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने आफ्नै घरदैलोको सरकार हो । कुशल नेतृत्व नीति–निर्माण र पूर्वाधार विकासमा स्थानीय नागरिकको अर्थपूर्ण सहभागिताका लागि स्थानीय सरकारको परिकल्पना गरिएको हो । सरकार र जनताबीच सुमधुर सम्बन्ध कायम राख्ने माध्यम पनि हो स्थानीय सरकार, जसले विकाससँगै असल व्यवस्थाको जगसमेत बसाउन सक्छ ।
पुरुषवादी चिन्तनका कारण आज पनि महिलाहरु नेतृत्वतहमा पुगेका छैनन् । तर पछिल्लो समय नेपालको संविधान अनुसार स्थानीय सरकारमा महिलाको नेतृत्व थोरै भएपनि बढेको पाइन्छ । मुख्य नेतृत्वमा नपुगे पनि उपाध्यक्ष र उपप्रमुख पदमा जुनजुन महिलाहरु पुगेका छन् । उनीहरुले सफल र सक्षम तरिकाले भूमिका निर्वाह गर्दै आएका छन् । न्यायिक समिति जस्तो जिम्मेवार पदको नेतृत्व महिलाहरुको हातमा छ । स्थानीय सरकारले गरेका विकास निर्माणको अनुगमनको जिम्मेवारी पनि महिलाहरुको काँधमा छ ।
एक हिसावले भन्दा स्थानीय सरकारको नेतृत्व नै महिलाहरुले गर्दै आएका छन् । यसले महिलाहरु पनि नेतृत्व हाँक्न सक्ने भइसकेका भन्ने देखाउँछ । उनीहरुको कामलाई मूल्याङ्कनको दृष्टिले हेर्दा, अवसर पाए महिलाहरुले पनि नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन् भन्ने उदाहरण बनेका छन् । यस्तै झापाका दुई नारी नेतृत्वकर्ता जनप्रतिनिधिहरुकाबारे पालिका सन्देश साप्ताहिकले ‘अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस’को अवसर पारेर पालिका सन्देशको ‘नारी बिशेष अंक’मा संक्षिप्तरुपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।
पवित्रा महतारा प्रसाईं, प्रमुख, बिर्तामोड नगरपालिका, झापा
एक कार्याकाल उपप्रमुख सम्हालेर चुनावी मैदानमा भिडेकी बिर्तामोड नगरपालिकाकी प्रमुख पवित्रा महतारा प्रसाईं बहुमत पाएर बिजयी भएर बिर्तामोडलाई विकास र प्रगतिको दिशातर्फ नयाँ मोड दिन नगरपालिका सम्हालिरहेकी छिन् ।
जिल्लामा पञ्चायतको विरुद्धका कम्युनिस्ट गतिविधि भूमिगत रूपमा चलिरहेका थिए । ताप्लेजुङको थेचम्बुबाट शनिश्चरे कालिस्थान झरेका हरिलाल महताराकी माइली छोरी पवित्रा शनिश्चरे माविको अखिल नेपाल राष्ट्रिय स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (अनेरास्ववियु) को सदस्य हुन पुगिन् । कम बोल्ने स्वभावकी पवित्रामा राजनीतिप्रतिको झुकाव बढ्दै गयो । १४ वर्षमै राजनीतिमा भएको त्यही संलग्नताले उनलाई बिर्तामोड नगरपालिकाको उपप्रमुख हुँदै नगरप्रमुख बनाएको हो ।
बिर्तामोडलाई जिल्लाकै नमूना पालिका बनाउने योजनामा लागेकी महतारा उपप्रमुख हुँदा न्यायिक सम्पादनमा सधैँ जिल्लाको उत्कृष्ट नगरपालिका बनाएकी उनी मेयर भएपछि पनि उक्त उत्कृष्टता कायमै राख्न चाहन्छिन् । पवित्राको पछिल्लो राजनीतिक यात्रामा उनकै राजनीतिक पृष्ठभूमिको योगदान त छ नै । उत्तिकै योगदान उनका दिवंगत श्रीमान् ज्ञानुराम प्रसाईंको पनि छ । ज्ञानुराम नेकपा एमालेका बिर्तामोड नगर कमिटी अध्यक्ष थिए । २०७४ को स्थानीय तह निर्वाचनमा पवित्रा महतारा नगरपालिकाको उपप्रमुख निर्वाचित हुन पुगिन् ।
पहिलो पटक स्थानीय तह बनेको बेला थियो त्यो । ‘नगरपालिका कसरी चलाउने भन्ने न ऐन कानुन थियो, न भौतिक संरचना नै’ पवित्रा सम्झन्छिन्, ‘तीन वर्षसम्म त एउटा सानो कोठामा न्यायिक छलफलहरू गरेर बिते ।’ कानुन निर्माणपछिका बाँकी दुई वर्ष विकास निर्माण काम थाल्दाथाल्दै २०७८ असार २५ गते आफैले चलाएको कार दुर्घटनामा परी पवित्रा महाताराका श्रीमान् ज्ञानुरामको मृत्यु भयो । ‘उहाँको निधनले म साँच्चै एक्लो भएकी छु, तर विचलित भएकी छैन,’ उनी भन्छिन् । ज्ञानुरामको निधनलगत्तै आएको स्थानीय तह निर्वाचनमा एमालेले उपप्रमुखको अनुभव सँगालेकी पवित्रालाई मेयरको उम्मेदवार बनायो । पवित्राले चुनाव जितिन् ।
‘मेरो कोठामा आएपछि महिला सेवाग्राहीको अनुहारको चमक नै बेग्लै हुन्छ । मेयरको कुर्सीमा महिला देखेपछि उनीहरू निर्धक्क आफ्ना कुरा राख्छन्,’
२०२८ चैत १ गते ताप्लेजुङको थेचम्बुमा परिवारकी माइली छोरीको रूपमा जन्मिएकी पवित्रा २०२५ सालतिरै झापाको शनिश्चरे गाविस–५ कालिस्थान झरेपछि उनको समय यतै बित्यो । मेची टेक्निकल इन्स्टिच्युट बिर्तामोडबाट सीएमए उत्तीर्ण पवित्राले प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र धुलाबारीमा डेढ वर्ष जागिर खाएको अनुभव सँगालेकी छन् । उनले शनिश्चरेकै ज्ञानुराम प्रसाईंसँग विवाह गरिन् । विवाहको तीन महिनापछि नै ज्ञानुरामसँगै पवित्रा महातारा वैदेशिक रोजगारीका लागि दक्षिण कोरिया पुगिन् । तीन वर्षपछि उनीहरू फर्के । त्यसपछि भने पवित्रा दम्पतीले बिर्तामोडमा व्यापार थाले । सीपमूलक तालिम दिने काठमाडौंमा रहेको मेकानिक्स, विद्युत् जडान, प्लम्बिङलगायतको तालिम दिने संस्थाको बिर्तामोडमा शाखा चलाए । त्यसको दुई वर्षपछि भने उनीहरू व्यापारसँगै राजनीति र सामाजिक कामहरूमा जोडिए ।
२०४३ मै अनेरास्ववियुको प्रारम्भिक कमिटीमा आबद्ध भएकी उनी २०४६ मा अनेमसंघको शनिश्चरे गाउँ कमिटी सचिव थिइन् । पार्टी सदस्यताको फारम भने उनले २०५० सालमा भरेकी थिइन् । तर त्यो वर्ष उनले पार्टी सदस्यता पाइनन् । २०५१ मा अनेमसंघको जिल्ला सदस्य भएर काम गरेकी उनले पार्टी सदस्यता भने २०५५ मा मात्रै पाइन् ।
२०६१ पार्टीको अनारमनी गाउँ कमिटी सदस्यमा निर्वाचित भएकी उनी दोस्रो जनआन्दोलन २०६२÷०६३ लगत्तै अनारमनी गाउँ कमिटीको अध्यक्ष भइन् । दुई कार्यकाल सफलतापूर्वक गाउँ कमिटी अध्यक्ष चलाएकी उनी त्यसपछि झापा–२ को पार्टी क्षेत्रीय कमिटी सदस्य भइन् । पति वियोगको वर्ष दिन पनि नपुग्दै नगरको नेतृत्व सम्हाल्न आइपुगेकी पवित्राले दस र प्लस टु पढ्दै गरेका दुई छोराछोरीको अभिभावकीय जिम्मेवारी पनि सँगसँगै निर्वाह गरिरहेकी छन् । उपप्रमुख हुँदै प्रमुख भएकाले नगरपालिकाभित्रका धेरै समस्या र सम्भावनाका स्रोतबारे उनी जानकार छिन् । मेयरको नेतृत्वमा महिला हुँदा समकालीन पुरुष तथा महिला नेतृहरूले गर्ने व्यबहारलाई पनि व्यबस्थापन गर्नुपर्दोरहेछ भन्ने उनलाई लाग्न थालेको छ ।
स्थानीय सरकारको प्रमुखमा महिला पुग्ने अवस्थालाई महिला आन्दोलनको सफलताका रूपमा बुझ्नुपर्ने उनको विश्लेषण छ । एउटा मात्रै महिला नेतृत्वले पनि सयौँ महिलालाई उत्प्रेरणा दिन सकिँदोरहेछ भन्ने उनको नवीन अनुभव छ । ‘मेरो कोठामा आएपछि महिला सेवाग्राहीको अनुहारको चमक नै बेग्लै हुन्छ । मेयरको कुर्सीमा महिला देखेपछि उनीहरू निर्धक्क आफ्ना कुरा राख्छन्,’ उनले सुनाइन् । नगरको स्वास्थ्य र शिक्षालाई सुधार्ने विषयलाई प्राथमिकतामा राखेकी छन् उनले । त्यसका निम्ति आवश्यक बजेट विनियोजन गरेर नगरभित्रका सामुदायिक विद्यालयको भौतिक र शैक्षिक गुणस्तर उठाउने नीति उनको छ । शैक्षिक अनुगमनलाई तीव्रता दिँदै उनले नगरका धेरैजसो विद्यालयमा प्राविधिक शिक्षा अध्ययनका लागि योजना बनाउन निर्देशन पनि दिएकी छन् ।
उनले हालै एक कार्यक्रमकाबीच २५ बेडको नगर अस्पताललाई समेत उद्घाटन गर्दै सुरुवात गरेकी छिन् । विशेषज्ञ चिकित्सकसहितको उक्त अस्पताल सञ्चालनमा आएसँगै नगरवासीले ठूलो राहत पाउने उनको विश्वास छ । राजनीति र समाजका अन्य विधामा महिलाको अर्थपूर्ण सहभागिता गराउन तालिम, गोष्ठी र चेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न विभिन्न संघसंस्थालाई सहयोग गर्ने उनको नीति छ । मेयर महिला हुँदा नगरपालिकाभित्रका कतिपय कर्मचारीले नटेरेका पो हुन् कि भन्ने तीतो अनुभव पनि उनको छ । ‘कति विषय त जानकारी नै दिँदैनन् । भरसक मलाई थाहै नदिई कामहरू गर्न खोज्छन् । पछि थाहा पाएर सोधीखोजी गर्दा, हजुरलाई कुनै अप्ठ्यारो पर्दैन । हामीले नै गर्ने काम भएकाले हजुरलाई जानकारी नदिएको भन्छन् ।’ तर, जनताले भने मेयर महिला भएकाले नगरपालिकामा भ्रष्टाचार कम हुन्छ भन्ने विश्वास लिएको देख्दा खुसी पनि लाग्ने गरेको उनी बताउँछिन् ।
फूलवती राजवंशी, अध्यक्ष, गौरीगञ्ज गाउँपालिका, झापा
आदिवासी समुदायकी छोरी फूलवती राजवंशी गौरीगञ्ज गाउँपालिकाकी अध्यक्ष हुन् । सानै उमेरदेखी नेता बन्ने चाहाना उनको गत बैशाखमा सम्पन्न निर्वाचनबाट पुरा भएको छ । निर्वाचित भएपछि धेरैले आफूलाई चुनौतीहरूले घेरिएको पाउँछन् । तर, फूलवतीले यसलाई चुनौती मात्रै मानेकी छैनन् । ‘काम गर्नेका लागि ठूलो अवसर पो हो यो त !’ भन्छिन्, ‘यो अवसरलाई म यहाँका मान्छेहरूको सोचमा परिवर्तन ल्याउनका लागि प्रयोग गर्नेछु ।’
उनको गाउँ ग्वालडुब्बा बस्तीमा छोरी पढाउने चलन थिएन । र पनि, त्यो पञ्चायतकालीन समयमा अक्षरहरूको संसार चियाउन पाउने दुर्लभ छोरीहरूमध्येकी एक थिइन् उनी । कतिसम्म भने, २०४८ मा प्रगति माध्यमिक विद्यालय जुरोपानीबाट एसएलसी उत्तीर्ण गर्दा आदिवासी समुदायबाट एक जना मात्र सहपाठी थिइन्, डाककुमारी राजवंशी । आदिवासी समुदाय राजवंशी, ताजपुरिया, सन्थाल, गनगाई जातिको घना बस्ती रहेको उक्त क्षेत्रबाटै आफूहरू दुईले मात्रै प्रवेशिकासम्म पढ्न पाएको घटनाले फूलवतीलाई झस्काएको थियो भित्रैदेखि ।
झापाको लखनपुरमा २०३३ कात्तिक २ मा जन्मेकी फूलवतीको बाल्यकाल जुरोपानी गाविसको ग्वालडुब्बास्थित मावलमै बित्यो । त्यहीँ उनले राजनीतिमा पाइला हालिन्, त्यहीँबाट प्रवीणता प्रमाणपत्र तहको अध्ययन पनि सकिन् । विद्यार्थी राजनीतिको उनको सक्रियता गौरादह बहुमुखी क्याम्पसमा ११–१२ मा पढ्दा झन् बढेर गयो । खजुरगाछी गाविस–३ हरिराका हरिप्रसाद राजवंशीसँग २०५२ मा विहेपछि केही वर्ष उनको राजनीति सेलायो । तर पनि घरको कामबाट फुर्सद पाउनासाथ सामाजिक गतिविधिमा लागिहाल्थिन् उनी ।
‘यो अवसरलाई म यहाँका मान्छेहरूको सोचमा परिवर्तन ल्याउनका लागि प्रयोग गर्नेछु ।’
तत्कालीन जिल्ला विकास समितिबाट सञ्चालित गाउँ विकास कार्यक्रमअन्तर्गत खजुरगाछी गाविसका ३१ वटा समूहको उनी अध्यक्ष भइन । २०६३ देखि निरन्तर दश वर्ष उक्त संस्थाको अध्यक्ष रहँदा फूलवतीले धेरै कुराहरू सिक्ने र सिकाउने मौका पाइन । राजनीतिसँगै उनी महिला अधिकारका विषयमा वकालत पनि गर्थिन । महिला अधिकार मञ्च झापाको जिल्ला अध्यक्ष भएपछि त उनको राजनीतिक र सामाजिक सक्रियता थप बढेर गयो ।
गाउँमा मात्र सक्रिय रहेकी फूलवतीले मञ्चमार्फत जिल्लाकै नेतृत्व गर्ने अवसर पाइन् । जुरोपानी–गौरीगञ्ज–खजुरगाछीमा उनको सक्रियता देखेको कांग्रेसले २०६४ र २०७० को संविधानसभा निर्वाचनमा फूलवतीलाई समानुपातिक सूचीमा राख्यो । तर, उनी दुवै पटक संविधानसभा सदस्यका लागि छनोटमा भने पर्न सकिनन् । ‘दोस्रो पटक पनि सांसदमा नाम नपरेपछि थोरै मन खिन्न त भयो । तर, हिम्मत हारिन्,’ भन्छिन्, ‘फेरि पनि सामाजिक र पार्टीको राजनीतिक काममा निरन्तर लागिरहें ।’
स्थानीय तह पुनःसंरचनापछि २०७४ मा भएको निर्वाचनमा उनले कांग्रेसबाट अध्यक्ष पदमा उम्मेदवारी दिइन् । तर, पहिलो चुनावी प्रतिस्पर्धा उनका निम्ति सुखद रहेन । २०७५ मा उनले सामाजिक काम गर्नकै लागि आफैं अध्यक्ष भएर राष्ट्रिय महिला सशक्तीकरण नामक संस्था स्थापना गरिन् जसमार्फत उनले महिला सशक्तीकरणका काम अघि बढाइन् ।
यो पृष्ठभूमिमा फूलवती दोस्रो स्थानीय तहको निर्वाचनमा एक बलियो उम्मेदवार भइसकेकी थिइन् । कांग्रेसले उनलाई टिकट पनि दियो । केन्द्र र जिल्लाकै अधिकांश पालिकामा पाँचदलीय गठबन्धनको तर्फबाट उम्मेदवार उठाएका थिए । तर, गौरीगन्जमा फूलवतीका विरोधीले गठबन्धन बन्न दिएनन् । सबै पार्टी एक्ला एक्लै चुनाव लडे । ‘तर, यो पटक मैले धेरै कुरा जानेको र सिकिसकेको थिएँ । मैले कुनै कमजोरी नगरी चुनाव जित्ने हरेक रणनीतिलाई सफल ढंगले परिचान गरेँ,’ फूलवतीको चुनावी समीक्षा छ, ‘नभन्दै, नतिजा सोचेजस्तै आयो ।’ यो चुनावी जितले उनलाई केही सिकाएको छ । त्यो के भने, पार्टी र समाजका लागि निरन्तर काम गर्न सकियो भने ढिलोचाँडो एक दिन ठाउँमा पुग्न सकिन्छ । त्यसको उदाहरण फूलवती आफैंलाई मान्छिन् ।
निर्वाचित भएर आएको पहिलो बैठकमै उनले गाउँपालिकामा कक्षा ११ र १२ निःशुल्क पढाउने निर्णय गरेकी थिइन् । त्यसका लागि चालु वर्ष खर्च गर्ने गरी ४० लाख रुपैयाँ बजेट विनियोजन पनि गरेकी छन् । शिक्षाको भौतिक एवं शैक्षिक गुणस्तर सुधारका लागि विद्यालय अनुगमन तथा शैक्षिक छलफलका कार्यक्रम पनि राख्दै आएकी छन् ।
